Het Rijksvastgoedbedrijf heeft de Koepelgevangenis in Breda verkocht aan Being en VDD Project Development. Beide bedrijven gaan het complex verbinden met de rest van de stad. Met hun visie voor een toegankelijk terrein voor wonen, werken, vrije tijd en cultuur, beogen zij nieuw leven te geven aan het karakteristieke erfgoed.
Ontstaansgeschiedenis
De voormalige gevangenis, ook bekend als de Penitentiaire Inrichting De Boschpoort, is een monumentaal geheel met een bijzondere ontstaansgeschiedenis. Het ontwerp van een koepel op een cellencomplex was rond 1900 revolutionair.
Slopen maar, die hoge wallen. Met de Vestingwet uit 1874 geeft het rijk steden toestemming hun verdedigingswallen en stadsmuren af te breken. Die hebben in de moderne oorlogsvoering geen nut meer en de uitpuilende steden willen uitbreiden. Zo ook Breda.
Buiten het oude centrum liggen uitgestrekte percelen te wachten om met huizen bebouwd te worden. Het rijk houdt in het oosten een stuk grond in eigendom om een gevangenis neer te zetten.
Zonden overdenken
In de negentiende eeuw vindt in het gevangeniswezen een belangrijke hervorming plaats. In plaats van criminelen in grote ruimtes gevangen te houden om te werken, krijgen ze een eigen cel. Daar kunnen ze hun zonden in eenzaamheid overdenken.
In de bestaande gevangenissen blijkt voor alle benodigde cellen echter onvoldoende ruimte, dus worden tientallen nieuwe gevangenissen uit de grond gestampt. Vanaf 1870 is Johan Metzelaar (1818-1897) ingenieur-architect der Gevangenissen en Gerechtsgebouwen. In opdracht van het rijk ontwerpt hij de gebouwen.
In de jaren zestig van de vorige eeuw verandert het gevangenisregime ingrijpend. Een gevangenis moet nu vooral heropvoedingsinstituut zijn. Gevangenen mogen buiten hun cellen werken, leren en sporten. Zo kunnen ze als betere mensen terugkeren naar de maatschappij, is de heersende opvating.
Overbuurman
Johan Metzelaar bedenkt iets revolutionairs. In plaats van lange gangen met cellen naast en tegenover elkaar, plaatst hij de cellen in een ring. Vier ringen boven elkaar met daarop een koepel als dak leveren ruim 200 cellen op.
De gedachte erachter is dat gevangenen niet met hun overbuurman kunnen praten en dat bewakers vanuit het midden alle cellen in de gaten kunnen houden. De gevangenis heeft voor die tijd zeer moderne voorzieningen, waaronder centrale verwarming en elektriciteit.
Imponeren
Het idee van de koepelgevangenis is overigens niet van Metzelaar zelf, maar hij is wel de eerste ter wereld die het concept in praktijk toepast. Dat maakt de Koepelgevangenis Breda bijzonder. Net als ’s mans nagenoeg gelijke ontwerpen voor gevangenissen in Arnhem en Haarlem.
Metzelaar gebruikt voor constructies en materialen nieuwe technische ontwikkelingen. Die maken de overspanning van een enorme ijzeren koepel als dak mogelijk. Het poortgebouw, dat eruit ziet als een kasteel, is bedoeld om te imponeren.
In 1886 is de koepelgevangenis voltooid. In de jaren erna worden op het terrein een kerk, een huis van bewaring en een rechtbank neergezet.
In het centrum
De Koepelgevangenis Breda ligt na oplevering buiten het centrum. Maar vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw verandert dat snel. Het naastgelegen Chasséveld, het terrein met kazernes waarop militairen hun oefeningen doen, maakt langzaam plaats voor een uitgaanscentrum.
Op het terrein komen een bioscoop, een politiebureau en horeca. De Koepel is niet langer buitenstaander, maar staat midden in de stad. Er verrijzen nieuwe woonwijken en er worden wegen aangelegd om het centrum van Breda te ontsluiten.
In de etalage
Sinds 2014 doet de Koepel niet langer dienst als gevangenis. Het pand gaat in de etalage, want het Rijksvastgoedbedrijf doet gebouwen die geen nut meer hebben van de hand.
De deuren van het monumentale complex gaan open, Bredanaars nemen het over. Er zijn in het pand nu ateliers en kantoorruimten in ondergebracht en sinds kort wonen er tijdelijk Oekraïense vluchtelingen.
De nieuwe eigenaren Being en VDD Project Development, die op 4 juli 2022 het koopcontract hebben ondertekend, gaan als gezegd het lang afgesloten complex verbinden met de rest van de stad. Met hun visie voor een toegankelijk terrein voor wonen, werken, vrije tijd en cultuur, blazen zij het karakteristieke Bredase erfgoed naar verwachting nieuw leven in.
Foto: Tekening van de architect J. Metzelaar die een doorsnede geeft van het interieur van de cellulaire gevangenis te Breda, ofwel De Koepel, ca. 1883 (bron Stadsarchief Breda).