Keltisch wagengraf uit IJzertijd ontdekt in bossen bij Heumen

Eind 2018 ontving Nico Roymans, hoogleraar archeologie aan de Vrije Universiteit, het bericht dat een bijzonder graf was ontdekt en vervolgens illegaal opgegraven in de bossen bij Heumen ten zuiden van Nijmegen.

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) wist beslag te leggen op de complete grafinhoud en deed op de plaats van de ontdekking een controlerende opgraving. De Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed doet thans strafrechtelijk onderzoek naar het handelen van de vinders.

Groot aantal voorwerpen

De inhoud van het graf bestaat uit een groot aantal voorwerpen van brons en ijzer. Op het ogenblik wordt gewerkt aan reiniging en conservering van het materiaal. Dat gebeurt in het atelier van Restaura in Heerlen.

Deze eerste fase van het onderzoek zal naar verwachting eind dit jaar worden afgesloten. Inmiddels is er een beeld van de aard, samenstelling en datering van het graf.

Duidelijk is dat het gaat om een zogenoemd wagengraf uit de IJzertijd, meer speciaal uit de 5e eeuw v.Chr. Op grond van de huidige gegevens kan de inhoud als volgt worden gespecificeerd:

• Vaatwerk: een grote bronzen emmer of ‘situla’ een drinkbeker van aardewerk;
• Wapens: een zwaard en een aantal speer- of pijlpunten;
• Wagen: metaalresten van een tweewielige wagen, waaronder ijzeren wielbanden, aspinnen en bronzen naafbanden;
• Paardentuig: twee paardenbitten, en bronzen sierschijven en andere opsmuk van paardentuig;
• Crematieresten: worden nu onderzocht;
• Vrijwel alle objecten uit het Heumense graf zijn te beschouwen als importen uit zuidelijker streken.

Het grafritueel

Reconstructie van het grafritueel leert, dat de dode is gecremeerd op een brandstapel, samen met voornoemde grafgoederen. Bij veel objecten, vooral die van brons, is te zien dat zij zijn vervormd door de hitte van de brandstapel.

Vervolgens zijn de crematieresten en de metalen voorwerpen verzameld, verbogen en platgedrukt, en als één compacte massa bijgezet in een kleine grafkuil van slechts 50 centimeter doorsnee.

Door de geritualiseerde vernietiging van de meeste grafgoederen tijdens en direct na de lijkverbranding, bevinden zij zich in andere conditie dan bij gelijktijdige wagengraven uit zuidelijker streken, waar inhumatie is toegepast en waar de grafgoederen in gave staat in het graf zijn geplaatst.

Wagengebruik

Tweewielige wagens zijn vanaf de 5e eeuw v.Chr. gebruikt in het grafritueel van de sociale bovenlaag van Keltische groepen in vooral Noord-Frankrijk, Midden-Duitsland en bepaalde delen van Engeland.

Echter, daar worden zij in de regel aangetroffen in inhumatiegraven, waarbij de complete strijdwagen met de dode in het graf is geplaatst. Zo werd Caesar in 55 en 54 v.Chr. tijdens zijn campagnes in toenmalig Britannia geconfronteerd met stammen die de tweewielige voertuigen als wapen inzetten (De Bello Gallico 4.33; 5.15-17). Daarnaast vormden de wagens een belangrijk statussymbool voor hun eigenaar en zullen zij gebruikt zijn bij ceremoniële aangelegenheden.

Voortgezet onderzoek

Het ontdekte wagengraf in Heumen roept vragen op die de RCE door aanvullend onderzoek probeert te beantwoorden.

Hoe zag de Heumense wagen er precies uit? Uit welke regio is de wagen geïmporteerd? Wat kunnen we zeggen over de leeftijd en het geslacht van de dode? Hoe zag zijn netwerk van relaties met andere streken eruit? Betreft het misschien een regionale Keltische leider uit Noord-Frankrijk of Midden-Duitsland die met zijn gevolg naar het Nederlandse rivierengebied migreerde? Of moeten we denken aan een leider van ‘Nederlandse’ komaf die zich spiegelde aan de zuidelijke Keltische elitecultuur en daar ook de middelen voor had?

Kortom, prangende vragen die in ieder geval  aangeven dat de toenmalige IJzertijdgemeenschappen in ons land deel uitmaakten van bredere Europese netwerken.

Verwante vondsten uit Nederland

Het Heumense wagengraf is voor Nederland niet uniek. Al eerder zijn in Nijmegen resten van een tweewielige wagen uit de 5e eeuw aangetroffen in een crematiegraf. Verder kennen we uit dezelfde periode elitegraven met bronzen vaatwerk en/of paardentuig, maar zonder wagenresten.

Uit een oudere fase van de IJzertijd, de 7e eeuw, dateert het bekende wagengraf van Wijchen, maar het betreft daar een vierwielige ceremoniële wagen die niet inzetbaar was als strijdwagen.

Expositie

De provincie Gelderland is eigenaar van het Heumense wagengraf en subsidiegever voor restauratie van de vondsten.

Uiteindelijk zal de grafinhoud worden toegevoegd aan de rijke collectie van het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten van Gelderland en worden geëxposeerd in Museum Het Valkhof onder beheer van conservator Marenne Zandstra. Daar kunnen ook verschillende andere elitegraven uit de Nederlandse IJzertijd worden bewonderd.

Foto: Reconstructie van de strijdwagen uit het wagengraf van Nijmegen. De wagen uit het graf van Heumen is van hetzelfde type (foto Museum Het Valkhof, Nijmegen / Ronny Meijers).