Tijdens werkzaamheden in de Portugese Synagoge in Amsterdam zijn onverwacht 18e-eeuwse linnen behangsels aangetroffen. De behangsels lagen in twee verborgen tussenruimtes in de hechal, de grote kast waarin de Torarollen worden bewaard. Wanneer de behangsels daar zijn neergelegd, is onduidelijk. Alles wijst er echter op dat het behang daar anderhalve eeuw onopgemerkt heeft gelegen.
Het restauratieteam onder leiding van architect Frederik Franken van het Bureau voor Bouwhistorisch Onderzoek en Restauratie was verrast toen het boven in de hechal in een holle ruimte een verfrommeld beschilderd linnen behangsel vond.
Nog verrassender was de ontdekking van een tussenruimte die alleen bereikt kon worden via twee vloerluiken die verborgen waren onder een dikke stoflaag. Daar werd, opnieuw onder een dikke stoflaag, een tweede behangsel aangetroffen. Na de vondst van de behangsels nam Franken contact op met twee deskundigen op het gebied van historische behangsels: Eloy Koldeweij, interieurspecialist bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en Richard Harmanni, historicus kunst en interieur.
Conservering
Het unieke 17e-eeuwse interieur van de Portugese Synagoge is nog volledig intact, maar na eeuwenlang gebruik was het toe aan restauratie. Augustus vorig jaar is begonnen de werkzaamheden aan interieuronderdelen van hout, koper en goudleer.
Het grootste object dat onder handen wordt genomen is de hechal. In 2021 hebben restauratoren van Bruijs en Streep gedurende drie maanden de onderkant van dit enorme meubel (ruim 11 x 8 meter) geconserveerd. Vervolgens hebben zij een groot deel van de bovenste helft schoongemaakt, loszittende onderdelen vastgelijmd en missende elementen aangevuld.
Volgend jaar worden de overige werkzaamheden uitgevoerd, zoals het in de was zetten van het kostbare palissanderhout. Om alles te kunnen bereiken was een grote steiger om de hechal gebouwd. Alleen via deze steiger en een ladder, was de opening aan de achterzijde bereikbaar.
Geschilderd linnen behang
Het eerste behangsel dat werd aangetroffen betreft een geschilderd linnen behangsel. Hiervan zijn zes fragmenten gevonden, waarvan het grootste stuk maar liefst 141 x 177 centimeter meet.
Tegen een donkergroene achtergrond is een trellis-achtig (gevlochten) patroon geschilderd met daartussen – in wisselend ritme – wolkenvormige vensters in drie verschillende groottes. Afwisselend zijn hierin vogels en bloemen afgebeeld, monochroom en veelkleurig. Door de donkere achtergrond en de exotisch ogende beelden lijkt het geïnspireerd op oosters lakwerk. Dit behang is een unicum, er is geen enkel vergelijkbaar voorbeeld bekend. Alles wijst erop dat het uit de periode 1740-1760 dateert.
Gevelouteerd linnen behang
Het tweede behangsel werd in de tweede verborgen ruimte gevonden. Het is een gevelouteerd (fluweelachtig) linnen behangsel. Het symmetrische patroon wordt gevormd door roodbruine wolpluis die op het grijs-wit geschilderd linnen is gelijmd. Daartussen bevinden zich rode, gele en groene tussenvlakken.
Het patroon is geïnspireerd op ontwerpen van Daniel Marot, een van de belangrijkste en invloedrijkste ontwerpers van Nederland. Het gevonden stuk meet 193 x 152,5 centimeter, maar toont niet het hele patroon. Vanwege de grote rapporthoogte en -breedte is het waarschijnlijk dat het ooit gehangen heeft in een groot en hoog vertrek zoals de zaal van een groot grachtenpand.
Het behangsel is te dateren in de tweede kwart van de 18e eeuw. Gevelouteerd linnen behangsels waren in die tijd populair. In verschillende collecties worden hiervan losse fragmenten bewaard. Bijzonder is dat in drie vertrekken in Dordrecht, Haarlem en Zutphen nog een dergelijk behangsel aan de wanden hangt. Het was destijds ook een exportproduct, onder andere in Duitsland en Zweden zijn hiervan voorbeelden bekend.
Beide behangsels zijn zeker van Nederlandse makelij. Zowel in als buiten Amsterdam bestonden in de 18e eeuw veel behangselfabrieken die dit soort behangsels maakten.
Foto: Gevelouteerd linnen behang (foto Paul Nieuwenhuizen).