De grootscheepse restauratie voor het Kasteel van Horst in Holsbeek in de Belgische provincie Vlaams-Brabant omvat niet enkel het waterslot zelf, ook het omliggende domein wordt geherwaardeerd. Herita, het Agentschap Onroerend Erfgoed en het Agentschap Natuur en Bos werken daartoe op het ogenblik samen aan een masterplan dat de link moet versterken tussen het kasteel en zijn historisch landschappelijke omgeving.
Weliswaar geniet het kasteel een verleden als hof van lust of plaisantie, in de directe omgeving is daar weinig van te merken. Van barokke of andere tuinaanleg is geen sprake. Het park geeft geen planmatige indruk en werd voornamelijk utilitair gebruikt.
Volgens Jan van Ormelingen, erfgoedconsulent landschappen, was dat waarschijnlijk te wijten aan de financiële situatie en de interesses van de toenmalige eigenaren. “Op veel kasteeldomeinen vind je eerst een formele tuinaanleg en vervolgens een ontwerp in Engelse en daarna landschappelijke stijl. Op het domein van Horst is dat niet zo. De oudere tijdlaag is mooi bewaard, daarvan getuigen onder meer de dreven en de vijvers”.
Vijvers
De huidige visvijver achter brasserie het Wagenhuis is een samenvoeging van vijf oudere savoiren of visreservoirs. Al in 1461, toen de heerlijkheid Horst van Amelrik Pynnock werd overgedragen aan Jan van Bourgondië, werden dergelijke savoiren vermeld.
In het Ancien Regime werd veel vis genuttigd, aangezien de kerk verbood op vastendagen vlees te eten. De visproductie werd hoofdzakelijk gemonopoliseerd door kloosters en de adel. Op oude kaarten zijn ten noorden van het Kasteel van Horst grote vijvers te zien. Vijvers die te groot waren om louter vis voor eigen consumptie te bevatten. De savoiren waren bassins waarin de vis werd verzameld voor verkoop.
Vissoorten
Historische bronnen over Horst vermelden verschillende vissoorten zoals snoeken, witvis en karpers. De laatste werd tijdens de late middeleeuwen geïntroduceerd. Omdat karper geen stromend water nodig heeft en zijn voedsel uit natuurlijke vijverorganismen haalt, gedijt hij ideaal in vijveromgeving. Ook vandaag de dag zijn nog karpers in de vijvers van Horst te vinden: blankvoorn, blauwband, giebel, spiegelkarper en rietvoorn leven er naast soorten als aal, baars en snoekbaars.
De huidige kasteelvijver en de kleinere visvijver achter het Wagenhuis zijn pas in de jaren dertig en veertig van de 20e eeuw uitgegraven. In die tijd werd het kasteeldomein een recreatiegebied waar men bootje kon varen.
Water uit de Winge wordt gebruikt om de vijvers te vullen. Het wordt opgestuwd door het sluisje aan het Wagenhuis. Bij sluiting blokkeert die sluis echter de vismigratie. Daarom voorziet het masterplan in een vistrap die migrerende vissen zal toelaten om een omleiding te nemen rond de kasteelvijver. Een prima uit te voeren plan volgens Simon Callebert van Herita: “We kunnen voor de aanleg van de vistrap het historisch tracé van een oude walgracht gebruiken. De ingreep zal dus minimaal zijn”.
Hooilandschappen
Het landschap rond Horst werd in 2007 beschermd omwille van zijn esthetische waarde. Er zijn nog mooie vergezichten te vinden zoals die op de Sint-Jozefskapel met solitaire winterlinde.
“Tot de jaren ’60 was de Wingevallei een groot hooilandgebied”, weet Van Ormelingen. “Oudere bewoners kunnen nog getuigen over de tientallen hectaren die met de zeis werden gemaaid en gehooid. Een collectieve bezigheid die noeste arbeid verbond met gezelligheid en traditie. Vanaf de jaren ’60 werden deze bloemrijke hooilandschappen echter beplant met populieren of ze groeiden dicht. Zo zijn ook zichten op het kasteel verloren gegaan. We proberen dat landschap waar mogelijk een stukje terug te brengen. Natte graslanden spelen, naast bos, immers een belangrijke rol in het klimaatverhaal. Dat landschapsherstel is werk van de lange adem”.
Houtig erfgoed
Wie al eens kwam wandelen op het kasteeldomein van Horst, heeft misschien gemerkt dat er nog diverse oude bomen staan. “Dat zijn 19e-eeuwse eiken en linden”, verklaart Van Ormelingen.
“In het masterplan proberen we zoveel mogelijk de wortelzone van die monumentale bomen te vrijwaren. Ze zijn op zich gezond, maar moeten voldoende ruimte krijgen. In 2018 is nog een dikke tak uit zo’n eik gescheurd en op scooters gevallen”.
De opmaak van het masterplan is een complexe evenwichtsoefening. “We willen van Horst weer een echte publiekssite maken: een open kasteel met evenementenweide. Tegelijkertijd leidt intensief gebruik tot bodemverdichting en dat heeft een negatief effect op het gras en de bomen. We moeten dus een plan bedenken om die twee met elkaar te doen rijmen”.
Het is niet de enige evenwichtsoefening die op tafel ligt. Er wordt ook nagedacht over herstel van de fruitboomgaarden, zonder al te veel het zicht op het kasteel te belemmeren. Of over het verminderen van de verhardingsgraad, zonder afbreuk te doen aan de dreven die zo typisch zijn voor het 17e-eeuwse landschap rond Horst.
Bijzondere kasseien
Ook die verhardingen kunnen erfgoedwaarde hebben. Het brugje over de Winge op de centrale dreef bijvoorbeeld bevat kasseien die gewonnen zijn op de Galgenberg, een paar honderd meter ten zuiden van het kasteel.
De kasseien bestaan uit een speciaal soort ijzerzandsteen met een hoog glauconietgehalte. Daardoor zijn ze heel hard. Van Ormelingen: “Het zijn lokaal gewonnen kasseitjes die onze aandacht verdienen bij het herstel van het brugdek”.
Callebert van Herita wijst op nog meer kasseien met erfgoedwaarde. “Op het binnenhof vinden we de Tiense kassei, gewonnen uit kwartsiet en ook kalkzandsteen, vermoedelijk Gobertange of Brusseliaan. Deze vrij zeldzaam geworden kasseien hebben niet het typische standaardformaat, maar zijn onregelmatig gekloven natuursteenstukken uit plaatselijke groeves. Een prachtig historisch legpatroon dat we sowieso gaan behouden. Waar nodig zullen we lokaal patch-repair uitvoeren”.
Aan de zuidkant van het binnenhof stond vroeger nog een stuk van het kasteel. Dat gedeelte bevat meer recente en minder waardevolle kasseien. Herita wil op die plek graag groen. Van Ormelingen denkt aan een moerbeiboom ‘omdat die wel thuishoort in 17e-eeuwse context’.’
Omgevingsplan
Atelier Arne Deruyter is in samenwerking met Callebout Architecten aangesteld om een omgevingsplan uit te tekenen dat met alle genoemde factoren rekening houdt. Wie benieuwd is naar het uiteindelijke ontwerp, doet er verstandig aan de restauratieblog in de gaten te houden.
Foto: De vijvers rond het Kasteel van Horst anno 2022.