De Centrale Markthal in Amsterdam-West was ooit de grootste overdekte markthal van Europa. Voor de bouw, begin jaren dertig, is door toenmalig gemeentelijk hoofdarchitect Nico Lansdorp een constructie ontworpen met aan de buitenzijde gewapend beton en staal, bekleed met baksteen.
De decennia daarna trad ernstig betonrot op. Gevolg: het metselwerk is gaan bollen, scheuren en los komen te liggen.
In opdracht van herbestemmingsorganisatie BOEi knapt Van Milt Restaurateurs op het ogenblik het metselwerk, het voegwerk en de betonnen onderdelen op. Een karwei, waarvoor bij uitstek specialistische kennis is vereist.
Dat laat ook uitvoerder Martijn Hendriksen in YouTube-films zien https://www.youtube.com/watch?v=uxIKoDcDWas
Buik Amsterdam
De Centrale Markthal is immens groot: 130 meter lang, 72 meter breed en 28 meter hoog. De bouw (tussen 1932 en 1934) op initiatief van de sociaaldemocratische wethouders Wibaut en De Miranda was bedoeld om de Nederlandse hoofdstad socialer en leefbaarder te maken.
De hal moest de groente- en fruitmarkt in de Marnixstraat vervangen. Het 22 hectare metende terrein heette in de volksmond al snel de ‘Buik van Amsterdam’, analoog aan de Hallen van Parijs. Er waren insteekhaventjes voor aan- en afvoer over water, treinsporen verbonden het gebouw met omliggende industrie en het Centraal Station; paardenkarren en vrachtauto’s kregen alle ruimte.
Beton herontdekt
Projectleider Volker Vlaming (BOEi) bestempelt beton als ‘vrij jong bouwmateriaal, terwijl de kennis en toepassing veel ouder is’.
“De Romeinen gebruikten het onder andere voor het Pantheon. Daarna geraakte het in onbruik. Tegen het einde van de negentiende eeuw werd beton herontdekt. Sindsdien is de werkwijze standaard: betonnen kolommen en balken met daarin ijzeren beugels en gebogen wapening die aan elkaar zijn vastgebonden. Begin twintigste eeuw werd dat ook in Nederland steeds vaker toegepast. Bekende voorbeelden zijn de betonnen koepel van de Cenakelkerk in de Heilige Land Stichting en Zonnestraal in Hilversum. Daar is de combinatie van gewapend beton en staal aan de buitenzijde bekleed met baksteen. Daarnaast is beton toegepast bij de trappen, de vloeren, de ventilatiekanalen, de lateien, de luifels en overstekken”.
Rot leidde tot scheuren
BOEI-projecteider Vlaming wijst op de schadeplekken in het metselwerk van de Centrale Markthal.
“‘De nog geringe ervaring en kennis van beton in de eerste helft van de vorige eeuw heeft hier, en ook elders, geleid tot rot. Ontstaan door het roesten van de wapening. Roestend staal zet uit en kan vijf tot tien keer zo dik worden als de oorspronkelijke dikte. Daardoor ontstaat druk, wat leidt tot scheuren en losse schollen die eruit vallen. Uiteindelijk kan zelfs een deel van de wapening bloot komen te liggen. Dat uit zich hier vooral in de betonnen kolommen in de hoeken van het gebouw. Daarnaast zijn bij het metselwerk fouten gemaakt, vooral wat betreft de dilataties”.
Een dilatatie is een voeg die als functie heeft het uitzetten en krimpen van materialen op te vangen.
Drie bouwdelen
De markthal in Amsterdam is in de lengterichting in drie bouwdelen verdeeld.
Vlaming: “De in het ontwerp goed aangegeven dilataties zijn echter door de metselaars onzorgvuldig aangebracht. Zo zijn de verticale dilataties niet over de volledige hoogte aangebracht en verspringen her en der. Ook de breedte ervan is wisselend, het metselwerk binnen in de hal heeft bijvoorbeeld vrijwel geen voegbreedte. Daarbij is het metselwerk strak tegen het beton aangezet. Dat alles maakt dat weersinvloeden als vocht en warmte door de constructie niet konden worden opgevangen. Zonlicht geeft bijvoorbeeld 6 tot 8 millimeter werking”.
Operatief geopend
Projectleider Martijn Hendriksen van Van Milt Restaurateurs toont op een van de hoeken van de Centrale Markthal in het metselwerk de schade, veroorzaakt door betonrot.
“Er zijn verticale scheuren ontstaan, als natuurlijk gevormde dilataties. Ook hier is interactie tussen de massieve betonconstructies en het flexibeler metselwerk”.
Hendriksen laat de nieuwe inboetingen zien waarmee de scheuren zijn weggewerkt. “Het metselwerk”, schetst hij, “‘is operatief open gemaakt, de schade in beeld gebracht en de betonkolommen zijn gerestaureerd”.
Daarna zijn met bijpassende steen de inboetingen teruggebracht en afgevoegd, in de originele kleur. Dit overeenkomstig de URL 4003 voor historisch metselwerk en URL 4006 voor historisch voegwerk. Ook de URL 4005 voor historisch beton, waarvoor Van Milt zich onlangs als tweede Nederlandse bedrijf heeft gecertificeerd, kwam volgens Hendriksen van pas.
Op het ERM Youtube kanaal zijn twee filmpjes geplaatst waarin hij de werkzaamheden toelicht https://www.youtube.com/watch?v=2xhVdHTdDXI
Verduurzaming
Na restauratie wordt het enorme rijksmonument naar verwachting een plek voor een diverse groep Amsterdammers, met een brede mix functies. Het gebouw krijgt het grootste energieleverende dak van Amsterdam. Daar komt 2.500 vierkante meter zonnepanelen, goed voor 400.000 KwH stroom.
Foto: Interieur van de Centrale Markthal Amsterdam (foto Theo van Oeffelt).