Het Steen in Antwerpen, de Sint-Odulphuskerk Borgloon en de Oude Stadsfeestzaal te Mechelen zijn de laureaten van de Onroerenderfgoedprijs 2022 Vlaanderen.
De winnaar wordt gekozen op basis van het advies van een professionele jury, maar iedereen kan tot en met 11 september stemmen voor zijn favoriete laureaat.
Op vrijdag 7 oktober wordt bekendgemaakt wie uiteindelijk de Onroerenderfgoedprijs 2022 wegkaapt en wie de publieksprijs verdient. Circa een maand eerder, op zondag 11 september, nemen alle drie de kandidaten deel aan Open Monumentendag.
Met de Onroerenderfgoedprijs wil de Vlaamse overheid bijzondere erfgoedprojecten in de kijker plaatsen. Dit jaar ligt de nadruk op erfgoed dat publiek toegankelijk is. Een externe jury selecteerde de laureaten uit 38 inzendingen.
1. Het Steen
Het Steen, magazine MONUMENTAAL berichtte er in zijn juni-uitgave 2022 zeer uitvoerig over, is het oudste gebouw van Antwerpen. Het maakte ooit deel uit van de voormalige ringwalburg aan de Schelde.
Het Steen was jarenlang een museum, maar sinds 2008 bleef de grote poort aan de ingang dicht. De recente herbestemming tot toeristisch onthaalcentrum geeft nieuw elan aan het gebouw en stelt het op laagdrempelige wijze weer open voor iedereen, ook voor de minder mobiele bezoeker.
Verleden en toekomst
Het project biedt volgens de jury ruimte aan verleden en toekomst, zowel in zijn nieuwe functies als in de architectuur.
Een belevingsparcours voert de bezoeker door de oude gebouwen van de 11-12e, 16e en 19e eeuw door de gelaagde geschiedenis van de stad aan de stroom. Het nieuwe gedeelte biedt ruimte aan een cruise-terminal voor toeristen die aankomen in Antwerpen.
De nieuwbouw domineert naar het oordeel van de jury niet over het oude gebouw, maar haalt er inspiratie uit. Er is gekozen voor continuïteit. Dat blijkt onder meer uit de keuze van de kleur van de bakstenen van het nieuwe deel en het verwerken van de technieken in open haarden, moulures en erkers.
Hoewel het project controverse teweeg bracht, is het een toonvoorbeeld van de principes zoals vastgelegd in het Charter van Venetië. In die zin dat het onderscheid tussen oud en nieuw op subtiele manier zichtbaar is en de meeste ingrepen reversibel zijn. “Dit project en de polemiek errond dragen op een mooie manier bij aan het grotere maatschappelijke debat over het omgaan met monumenten en begrippen als stijl, authenticiteit en esthetiek”.
2. Sint-Odulphuskerk
De Sint-Odulphuskerk in Borgloon is belangrijk geweest voor de geschiedenis van het graafschap Loon omdat de Loonse graven, en later de prins-bisschoppen van Luik, er hun eed aflegden.
Alles wijst erop dat de kerk een verdere ontwikkeling is van de vroegere huiskapel van de graven. De kerk heeft een groot deel van zijn vroeg-Romaanse kern bewaard. In het begin van de twintigste eeuw werd het koor vergroot en zijn neo-Romaanse zijbeuken aangebouwd. In 1935 werd de kerk beschermd als monument, met uitzondering van de zijbeuken. In 2002 vervolgens werd de bescherming uitgebreid tot de volledige kerk.
De recente opknapbeurt van de Sint-Odulphuskerk was een alomvattend project. Het betrof restauratie van de kerk, kloostergang, sacristie- kapittelzaal, en een nieuwe crypte. Maar het omvat ook een visie op de toekomst, om als Open Kerk een nieuwe centrumfunctie binnen de gemeenschap te verwerven.
Participatie en betrokkenheid
Participatie en betrokkenheid spelen in het project een belangrijke rol. Er worden veel inspanningen gedaan om de volledige lokale samenleving te betrekken bij de beleving van dit gemeenschappelijke erfgoed. Elke burger is uitgenodigd de kerk ook een beetje de ‘zijne’ te maken.
Ook over de inbedding in de omgeving is volgens de jury goed nagedacht. De kerk heeft een centrale plaats op het plein en maakt een link met de pastorij, de stadsmuur, de stadswoningen en het landschap rondom. Voorbeelden zijn de doorkijk vanuit de vergaderzaal en het open maken van de sacristietuin. Verder is er de toevoeging van een nieuw element: een aureool in de kerk zelf. Dit aureool, ook wel HALO genoemd, werd ontworpen door architectencollectief Gijs Van Vaerenbergh. Dat tekende eerder voor de doorkijkkerk in Borgloon, ‘Reading between the lines’.
3. Oude Stadsfeestzaal
De Oude Stadsfeestzaal in Mechelen werd in 1883-1884 gebouwd naar een ontwerp van stadsarchitect Victor Louckx. De zaal, die Italiaanse renaissance-, classicisme- en interbellumkenmerken combineert, werd in 2003 beschermd als monument.
Nadien verloor het gebouw zijn functie als feestzaal wegens geluidsoverlast en raakte het in verval. In 2014 zocht het stadsbestuur daarom naar een nieuwe invulling, die het gebouw zou teruggeven aan de inwoners. Samen met de Lumière Groep converteerde ze het pand naar een plek van ontmoeting voor de Mechelaar: een nieuwe stadscinema, met ruimte voor vergaderingen, tentoonstellingen en een drankje.
Slimme akoestiek cruciaal
Om drie cinemazalen in de grote open ruimte van de stadsfeestzaal te installeren, was een slimme akoestiek cruciaal. Daarom ontwierpen de architecten een box, met drie boven elkaar gepositioneerde zalen die akoestisch volledig zijn afgeschermd van het gebouw en zijn omgeving, en zijn uitgerust met de jongste technieken om alle comfort van een hedendaagse cinema te bieden.
Lovenswaardig, aldus de jury, is hoe de grote open ruimte toch terug wordt opgeroepen. Door het box-in-box principe, wordt de vide, kenmerkend voor de feestzaal, immers opgebroken. De nauwkeurige plaatsing van deze compacte box en het slimme gebruik van spiegels op de box en langs de wanden, beperken de impact en leggen de nadruk op het erfgoed. “De spiegels reflecteren de geprofileerde rondboogarcades en gecanneleerde Ionische zuilen. Het geeft een impressie van de oorspronkelijke beleving van de ruimte”.