Zodra Rijkswaterstaat (RWS) ergens een schep in de grond zet, kan er archeologisch onderzoek bij komen kijken. Zeker als men verwacht ter plaatse iets van historische waarde aan te treffen. Zoals bij de dijkversterking op Marken. Want aan de Zuidkade van het eiland zouden tot in de 18e eeuw drie ‘werven’ (bewoonde terpen) hebben gelegen.
Tussen 2010 en 2018 is naar deze verdronken werven uitvoerig vooronderzoek gedaan. Diverse archeologische teams bezochten het eiland met boren, radar en sonar. Binnendijks gaven zij zeven zones aan waar nog archeologische resten aanwezig zouden kunnen zijn.
Die konden met de huidige gebruikte methoden, zoals boren, niet gevonden worden. Maar onderzoek met bijvoorbeeld proefsleuven mogelijk wel. Zo lang voor de dijkversterking echter geen werkzaamheden plaatsvinden in de ondergrond, blijven de resten ongestoord liggen.
Buitendijks werd volgens RWS eerder nooit iets waardevols gevonden. Totdat aannemerscombinatie Hof op Marken vorig jaar de bak van een graafmachine in het water liet zakken.
Dijkdoorbraken
Op oude kaarten van Marken liggen ze nog: drie punten aan de zuidkant van het eiland. Tot diep in de 18e eeuw woonden daar mensen op terpen. Maar doordat de Zuiderzee destijds vrij spel had, zijn de buurten verdwenen. Althans, ze zijn niet meer met het blote oog te zien.
“Ze zijn prijsgegeven aan de zee”, oordeelt historicus en Marker Jan Schild. “Niet dat er in die tijd geen dijken waren, want die zijn er al sinds de 12e eeuw. Maar ze waren laag en niet sterk; de zee daarentegen was vaak woest”.
Dus als een dijk onherstelbaar doorbrak, bouwden bewoners landinwaarts een nieuwe. Zo offerde men steeds een stukje land aan zee waardoor sindsdien ongeveer een derde van het eiland is verdwenen.
Archeologisch monument
Door die kennis van de historie is de plek waar de werven lagen bij het rijk al langer bekend als archeologisch monument: een gebied met archeologische waarde.
In 2010 werd dat vastgelegd in het Archeologisch Informatiesysteem (ARCHIS) van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE): een databank met gegevens over archeologische vindplaatsen. De bestemmingsplannen voor dit soort gebieden geven vaak aan: niet aankomen.
Maar als in de buurt werkzaamheden moeten plaatsvinden – zoals voor dijkversterking – dan gaat daar op locatie archeologisch onderzoek aan vooraf.
Verdronken terpen
“Volgens de informatie uit ARCHIS konden we aan de Zuidkade op Marken resten verwachten van de verdronken terpen Thamiswerf, Houtemanswerf en de Kraaienwerf. Alledrie zijn ze respectievelijk kort na 1720, kort na 1703 en rond 1775 onder water verdwenen”, weet projectleider Rogier de Groot van archeologisch adviesbureau RAAP.
Als onderaannemer probeert hij samen met de combinatie Hof op Marken het onderzoek en de dijkwerkzaamheden zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen.
“Voordat de aannemer aan de slag kon, is de Zuidkade buitendijks onderzocht met sonar en radartechnieken. Daar werd met een single beam sonar niets anders gevonden dan een langwerpige structuur die is geïnterpreteerd als de resten van een stenen dam”.
“Maar omdat die dam geen archeologisch object was (want steen, red.), en er geen archeologische vondsten werden gedaan, kon de aannemer ter plekke beginnen met de versterkingswerkzaamheden. Omdat de dam daartoe verwijderd moest worden, wilde de aannemer eerst de ligging ervan in kaart brengen met een oostelijke en een westelijke proefsleuf”.
Buit van hout
En dus liet een graafmachinist van de combinatie Hof op Marken op 24 mei 2023 zijn graafarm in het water zakken voor een proefsleuf. Maar waar hij verwachtte op steen te stuiten, haalde hij houten planken en een paal omhoog. Een buit die in overleg met de gemeente Waterland en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed nader onderzocht werd. Het bleken niet zomaar planken te zijn, maar grenenhouten exemplaren afkomstig uit het Oostzeegebied. Jaarringenonderzoek wees bovendien uit dat het hout stamt uit het najaar van 1760/1761.
Vastgesteld werd dat er onder water twee parallel lopende rijen van planken en palen staan met daartussen klei. Waardoor ze eerder op een dijklichaam of beschoeiing lijken dan op een dam.
De Groot: “De resten zijn gevonden binnen de grens van het archeologisch monument. Daar leiden we uit af dat deze toevalsvondst bij een van de verdronken werven hoort. Dat zal Kraaienwerf moeten zijn, aangezien Thamiswerf en Houtemanswerf al voor 1760/1761 waren vergaan. Op oude kaarten is bovendien een dijk aangegeven ten zuiden van Kraaienwerf; dus het is mogelijk dat dit daar resten van zijn”.
Historicus Schild kan zich grotendeels vinden in deze conclusie: “Gezien de geschiedenis van het gebied is te verwachten dat we hier vroeg of laat iets vinden van die terpen. Ik vermoed dat het een deel is van een palenscherm dat de bewoonde terp moest beschermen tegen afkalven. Of van een prijsgegeven dijk. De terpen zelf zijn lang geleden gesloopt, dus daarvan kan het niet zijn”.
Kunstwerk
Hoe het precies zit, moet eventueel nader onderzoek in de toekomst uitwijzen. De huidige vondsten zijn in kaart gebracht en Rijkswaterstaat kan ongestoord verder met de dijkversterking.
“Waar archeologische resten geen belemmering vormen voor civiele werkzaamheden en in de bodem bewaard kunnen blijven, laten we ze bij voorkeur liggen”, verklaart De Groot. “In dit geval blijven de bodemomstandigheden gelijk en dus blijft het hout daar het beste behouden. Totdat iemand in de toekomst het misschien nodig vindt om het alsnog naar boven te halen. Zodra de aannemer nieuwe vondsten tegenkomt, komen wij weer in actie om die te documenteren en beschrijven”.
De vijf planken en de paal die wel werden opgegraven, worden later dit jaar getoond aan inwoners van Marken tijdens een informatiebijeenkomst.
Foto: Een van de vijf planken (foto Bureau RAAP).