Met de tentoonstelling Beroofd, persoonlijke verhalen over de roof en restitutie van Joods cultuurbezit (31 mei – 27 oktober 2024), maken het Joods Cultureel Kwartier en het Rijksmuseum in Amsterdam de emotionele impact zichtbaar van de roof van persoonlijke bezittingen tijdens het naziregime.
Centraal staan acht persoonlijke verhalen over de strijd die overlevenden en nabestaanden van vermoorde Joden na de oorlog moesten voeren om de bezittingen, en daarmee hun waardigheid, terug te krijgen.
Twee locaties
De tentoonstelling is op twee locaties te zien: in het pas geopende Nationaal Holocaustmuseum en in het Joods Museum. Beroofd, persoonlijke verhalen over de roof en restitutie van Joods cultuurbezit is een samenwerking tussen het Joods Cultureel Kwartier en het Rijksmuseum.
Volgens Emile Schrijver, directeur van het Joods Cultureel Kwartier, heeft het Rijksmuseum de kracht en het gezag die dit onderwerp verdient. “Wij hebben de ervaring om de complexiteit van de emotionele impact te laten zien”.
Hoofddirecteur Taco Dibbits van het Rijksmuseum: “Isoleren, beroven, ontheemden en vermoorden: de georganiseerde systematische beroving van bezit was onderdeel van het proces van ontmenselijking van Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog, dat uitmondde in de Holocaust. De tentoonstelling laat de impact van de naziroof zien en de kille wijze waarop na de oorlog met verzoeken tot restitutie is omgegaan. Acht persoonlijke verhalen maken de weerslag van het verlies van dierbare voorwerpen op de eigenaren en hun families invoelbaar, evenals de betekenis voor nabestaanden om deze terug te krijgen”.
Acht verhalen
Aan de hand van (kunst)voorwerpen, foto’s, persoonlijke documenten, film- en geluidsfragmenten en interviews met nazaten worden de acht verhalen tot leven gebracht.
In het Nationaal Holocaustmuseum staan vijf verhalen over de restitutie van kunst centraal (Fritz Mannheimer, Dési Goudstikker, familie Heppner-Krämer, Samuel Jessurun de Mesquita en Margarete Stern-Lippmann), in het Joods Museum drie persoonlijke verhalen over de restitutie van Hebreeuwse boeken en Joodse rituele voorwerpen (Louis Hirschel, Louis Lamm en Leo Isaac Lessmann).
Spoorloos verdwenen
De succesvolle antiquariaat-boekhandelaar Louis Lamm (1871-1943) vluchtte in 1933 van Berlijn naar Amsterdam. Zijn zaak werd in 1941 door de Duitse Sicherheitsdienst gesloten, hijzelf werd eind 1943 gedeporteerd en vermoord.
Het antiquariaat werd datzelfde jaar leeggeroofd door de nazi’s. Een klein deel van de collectie bevindt zich in Israël, van het grootste deel is de verblijfplaats onbekend. In het huis van Lamm waren 1.000 Joodse rituele voorwerpen in kisten opgeslagen uit het bezit van Leo Isaac Lessmann (1891-1971). Deze had zijn verzameling vanwege de toenemende dreiging in Duitsland naar Louis Lamm gestuurd en was zelf in 1939 naar Palestina gevlucht.
Alle voorwerpen van Lessmann zijn in de oorlog spoorloos verdwenen. Lessmann ontving pas in 1966 een (te lage) financiële compensatie uit Duitsland voor zijn collectie. Hij zou nooit meer opnieuw een verzameling aanleggen.
Noodfondsen
Fritz Mannheimer (1890-1939) legde in de jaren 30 een internationale kunstnijverheidcollectie aan van het allerhoogste niveau. Veel topstukken verwierf hij in de tweede helft van de jaren 30 van Joodse verzamelaars in Duitsland, die vanwege de nazivervolging hun collecties moesten verkopen.
Wie tussen 1933 en 1939 Duitsland wilde verlaten, moest een torenhoge emigratiebelasting betalen. Mannheimer was tegelijkertijd zeer betrokken bij hun lot en zette noodfondsen op om de Duitse Joden te helpen. Een deel van zijn collectie werd in de oorlog naar Duitsland overgebracht om te worden opgenomen in het (nooit gerealiseerde) Führermuseum. Na de oorlog kwamen 1.800 voorwerpen terecht in het Rijksmuseum waar zij behoren tot de top van de verzameling kunstnijverheid.
Taaie bureaucratie
De tentoonstelling vertelt ook het verhaal van Dési Goudstikker-Halban (1912-1996). Haar man, kunsthandelaar Jacques Goudstikker, overleed in 1940 tijdens hun vlucht naar Engeland. Na de oorlog voerde zij een jarenlange strijd tegen de Nederlandse overheid om zijn kunstverzameling terug te krijgen.
Goudstikkers bloeiende kunsthandel was tijdens de bezetting volledig onttakeld door de nazi’s. Dési Goudstikker stuitte op een halsstarrige Nederlandse regering en de taaie, ambtelijke bureaucratie van verschillende organisaties waarmee zij te maken kreeg. Ondanks een jarenlang proces ging zij uiteindelijk moegestreden akkoord met een schikking.
Onderzoek
Sinds 2012 bestuderen vijf onderzoekers van het Rijksmuseum de herkomst van de collectie na 1933. De expositie komt deels tot stand naar aanleiding van hun onderzoek.
Een groot deel van de kunstobjecten in de tentoonstelling is afkomstig uit de collectie van het Rijksmuseum; ook zijn er bruiklenen uit de Verenigde Staten. Beroofd gaf het Joods Cultureel Kwartier de gelegenheid nieuw onderzoek te doen naar de roof van judaïca, waarvan de resultaten te zien zijn in de verhalen in het Joods Museum. Deze voorwerpen komen voor een belangrijk deel uit Israël.
Podcast
De podcastserie De verdwenen collectie-Heppner is een zoektocht naar gerechtigheid. De vierdelige reeks over Max Amichai Heppner (1933) en de collectie van zijn familie zal te horen zijn vanaf 31 mei en is gemaakt door Airborne Audio, in samenwerking met Eelke Muller, senior onderzoeker Expertisecentrum Restitutie/NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies.
Boek
Bij de tentoonstelling verschijnt Beroofd. Persoonlijke verhalen over de roof en restitutie van Joods cultuurbezit. Uitgever: Rijksmuseum/Joods Cultureel Kwartier, ISBN Nederlands 978-94-6208-853-5, ISBN Engels: 978-94-6208-858-0. Het boek kost 27,50 euro. De publicatie is mede mogelijk gemaakt door Stichting Makaria en Gregory Annenberg Weingarten (GRoW @ Annenberg).Symposium
Op 9 en 10 september 2024 wordt in het auditorium van het Rijksmuseum het symposium van de Arbeitskreis Provenienzforschung e.V. (internationale beroepsvereniging herkomstonderzoek) gehouden.
Centraal staat de impact van onvrijwillig bezitsverlies en de veranderende betekenis van kunst, boeken en Joodse rituele voorwerpen na de roof. Het symposium Looted is een samenwerking tussen de Arbeitskreis Provenienzforschung e.V., het Rijksmuseum, het Joods Cultureel Kwartier en Sotheby’s.
https://www.rijksmuseum.nl/en/whats-on/lectures-symposiums/looted-symposium
Foto: Het beeld van de tentoonstelling is de prent Zelfportret van de belangrijke Nederlandse graficus en leermeester van M.C. Escher, Samuel Jessurun de Mesquita (1868-1944). Nadat hij was gedeporteerd, werden zijn huis en atelier door de Duitse bezetter geplunderd. Ook zijn verhaal zit in de expositie (collectie Rijksmuseum).