“De kunst- en erfgoedsector moet nú in actie komen, wil zij voorbereid zijn op een potentiële oorlog met Rusland. Het bereik van de raketten die in Oekraïne worden ingezet, reikt tot aan Nederlandse bodem. Dat heeft niet alleen gevolgen voor onze nationale veiligheid, maar ook voor ons cultureel erfgoed”.
Tot die conclusie komen voorzitter Kathleen Ferrier van de Nederlandse Unesco Commissie en medewerker Lisanne Louise Bedaux, senior adviseur Cultuur en Erfgoed, in een opiniestuk over het risico van een internationaal conflict voor musea en erfgoedinstellingen. “Musea en erfgoedinstellingen spelen een cruciale rol in behoud van het collectieve geheugen en vertellen verhalen over onze geschiedenis. In tijden van oorlog lopen zij aanzienlijke risico’s. Niet in het minst omdat Rusland erfgoed actief tot doelwit maakt en vernietigt als onderdeel van haar oorlogsstrategie. De Oekraïense cultuur wordt letterlijk uitgewist door diefstal van kunstschatten en het bombarderen van monumenten, musea en kerken”.
Ver van ons bed?
Het is volgens Ferrier en Bedaux verleidelijk om te denken dat het conflict ver van ons bed is en zal blijven. Navo-admiraal Rob Bauer gaf echter aan dat we in een tijd leven waarin alles mogelijk is en de Russische president Poetin waarschuwde in zijn jaarlijkse speech voor een oorlog met Europa.
“Juist nu enkel nog sprake is van dreiging en geen directe confrontatie, moeten we aan de slag. Dat betekent onder meer het ontwikkelen van noodplannen, het opstellen van richtlijnen voor het evacueren van artefacten en het samenwerken met lokale autoriteiten zoals de veiligheidsregio’s. Ook moeten musea en erfgoedinstellingen investeren in technologische oplossingen, zoals geavanceerde beveiligingssystemen en digitalisering van collecties, om te kunnen garanderen dat cultureel erfgoed bewaard blijft voor toekomstige generaties”.
Zelf aan zet
De sector is hierbij primair zelf aan zet en hoeft vooralsnog niet veel te verwachten van de rijksoverheid, menen Ferrier en Bedaux. “Ondanks herhaaldelijke kritiek van Unesco Nederland, concludeerde voormalig minister Ingrid van Engelshoven (Cultuur) in 2021 dat het prima gesteld is met de veiligheid van de collecties in Nederland. De kans op een ‘traditionele grondoorlog’ werd toen nog nihil geacht. Ondanks dat de oorlog in Oekraïne het tegendeel bewijst, zijn sindsdien nauwelijks inspanningen verricht om de sector beter voor te bereiden”.
Hoopgevend
Hoopgevend vinden Ferrier en Bedaux de internationale viering van het Unesco Haags Verdrag in mei dit jaar. Dit verdrag, vernoemd naar de Hofstad waar het in 1954 werd ondertekend, richt zich op de bescherming van erfgoed in tijden van gewapend conflict.
“Het is het enige cultuurverdrag dat officieel onderdeel uitmaakt van het internationaal humanitair oorlogsrecht en heeft daarmee een bijzondere positie. De ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), Buitenlandse Zaken en Defensie zitten gezamenlijk om tafel om dit onderwerp de aandacht te geven die het verdient. Samen met Unesco houden de drie ministeries een internationale conferentie ter ere van de 70e verjaardag van dit juridische instrument en wel van 13 tot 15 mei”.
Voorlopers
Ons land kent ook voorlopers. Zo doet het Mauritshuis in Den Haag uitgebreid onderzoek naar zijn voorbereidende acties en de bescherming van zijn collectie tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Nederland loopt internationaal voorop met de in Amsterdam gevestigde organisatie Cultural Emergency Response als het gaat om het verlenen van noodhulp aan erfgoedorganisaties in het buitenland. “Maar helaas… dit alles is niet voldoende”, oordelen Ferrier en Bedaux. “De Nederlandse Unesco commissie doet een dringende oproep aan alle betrokkenen en verantwoordelijken om in actie te komen. Dat is nodig, willen we ervan verzekerd zijn dat de Nederlandse identiteit en cultuur behouden blijven in conflictsituaties. De beste voorbereiding gebeurt in vredestijd”.
Foto: Detail van het beeld De Verwoeste Stad van Ossip Zadkine in Rotterdam (foto Roel Wijnants).