Een internationaal team wetenschappers heeft ongewone chemische verbindingen aangetroffen in Rembrandts meesterwerk De Nachtwacht. Het loodformiaat werd niet eerder in een 17e-eeuws schilderij ontdekt. De vondst werpt nieuw licht op Rembrandts kennis van chemie en hoe hij zijn verf prepareerde. De ontdekking is ook belangrijk voor goede conservatie van het schilderij.
De Nachtwacht, geschilderd in 1642, is het belangrijkste en letterlijk grootste werk van Rembrandt van Rijn. Met de zogenoemde ‘Operatie Nachtwacht’ onderzochten de wetenschappers hoe de schildermaterialen van de kunstenaar zich chemisch gedragen.
Zo werden kleine verfschilfertjes bestudeerd. Met een door de Universiteit Antwerpen zelf ontworpen X-stralen-scanner deden de onderzoekers metingen die door museumpubliek door een glazen wand konden worden gevolgd.
“De laatste restauratie van De Nachtwacht gebeurde in 1976”, weet Robert Van Langh, hoofd conservatie en wetenschap van het Rijksmuseum in Amsterdam. “Het werk kampt vandaag met verouderingsverschijnselen. Maar tijdens het uitgebreide onderzoek maakten we duizenden foto’s met ultrahoge resolutie. Wetenschappers namen het doek tot op microscopisch niveau onder de loep”.
Loodzout van mierenzuur
Uit dat onderzoek bleek dat in de verf een ongewone loodverbinding zit: loodformiaat. “Dat is een loodzout van mierenzuur en werd nooit eerder in een oud meesterwerk gevonden”, verklaart onderzoeker Victor Gonzalez (TU Delft).
Met de scanner van de Universiteit Antwerpen kon worden aangetoond dat de loodverbinding te vinden is ter hoogte van de borstplaat van Luitenant Ruytenburg, een van de hoofdfiguren van De Nachtwacht. Ook in de gezichten van verscheidene andere figuren komt het loodformiaat voor.
Volgens Katrien Keune, hoofd van de wetenschappelijke afdeling van het Rijksmuseum en hoogleraar chemie aan de Universiteit van Amsterdam, is de ontdekking niet alleen belangrijk om Rembrandts werkwijze beter te begrijpen, maar ook om het schilderij beter te bewaren. “Het loodformiaat levert waardevolle aanwijzingen op over het gebruik van loodhoudende olieverf door Rembrandt, maar het kan ook de oliegebaseerde vernissen beïnvloeden die in afgelopen restauraties gebruikt werden”.
Verf nabootsen
Aan de hand van verfrecepten die in Rembrandts atelier werden toegepast, bootsten de wetenschappers de 17e-eeuwse verf na in hun laboratorium. De nieuwe verf werd met de verffragmentjes uit De Nachtwacht vergeleken om de oorsprong van het loodformiaat te achterhalen.
“Rembrandt gebruikte lijnzaadolie die hij met loodoxide kookte, opdat de verf sneller zou drogen na gebruik”, vertelt onderzoekster Marine Cotte. Volgens professor Koen Janssens (UAntwerpen) leveren de looddeeltjes nieuwe informatie op over Rembrandts werkwijze. “De 17e eeuw is een periode waarin moderne wetenschappen zoals fysica en scheikunde ontstonden. Wetenschappers en kunstenaars konden elkaar ontmoeten in zogeheten ‘geleerde gezelschappen’, waar aan natuurfilosofie werd gedaan. Zo gebruikte Johannes Vermeer wellicht de Camera Obscura als optisch hulpmiddel bij het schilderen. Niet ondenkbaar is dat Rembrandt hier chemie- en materialenkennis opdeed die hij toepaste bij het prepareren van zijn verven. Tegelijkertijd is het belangrijke informatie voor de toekomst: we kunnen nieuwe onderzoekspaden inslaan over de chemische instabiliteit van historische verfpigmenten en dus over het behoud van geschilderd erfgoed in het algemeen. Hier kunnen we nog heel wat over bijleren”.
Oorsprong
In een volgende stap wil het onderzoeksteam de oorsprong van de loodformiaten bestuderen. Nagegaan wordt of ze het gevolg zijn van de hand van de meester, of van conserveringsbehandelingen uit het verleden.
https://www.uantwerpen.be/en/projects/axes-operation-nightwatch/news/