Robbrecht en Daem architecten hebben voor het Rubenshuis in Antwerpen een nieuw onthaalgebouw geschetst, dat een hedendaags antwoord wil zijn op Rubens’ architectuur met subtiele verwijzingen naar zijn kunst. Het ambitieuze project zal naar verwachting in 2024 zijn voltooid.
Met moderne bezoekersfaciliteiten, een multimediaal belevingscentrum, een museumcafé, een leeszaal en een omvangrijke bibliotheek geldt het ontwerp als belangrijke schakel in de toekomstvisie van het Rubenshuis en het Rubenianum.
Callebaut Architecten is aangesteld als restauratie-architect. Verder zijn Bureau d’Etudes Greisch (stabiliteit), hp engineers (technieken), Daidalos-Peutz (akoestiek) en Björn Schmelzer (kunstinterventie) betrokken bij het masterplan en het ontwerp van het onthaalgebouw. De museumtuin is van de hand van Ars Horti Landscape Architects. Stad Antwerpen is opdrachtgever en AG Vespa staat in voor de projectopvolging en uitvoering.
200.00 bezoekers per jaar
‘Hoe gezegend is onze stad Antwerpen met twee van zijn bijzondere inwoners: Rubens en Moretus! Bezoekers zullen zich vergapen aan hun huizen, buitenlandse toeristen zullen ze bewonderen’.
Zo drukt de humanist en Antwerpse schepen Jan Woverius op 1 oktober 1620 in een brief zijn bewondering uit voor de huizen van zijn beroemde stadsgenoten. Hoe vooruitziend Woverius is, blijkt uit de bezoekerscijfers vier eeuwen later. Het Rubenshuis ontvangt op het ogenblik circa 200.000 bezoekers per jaar uit meer dan 30 landen.
Ook het Rubenianum, de meest uitgebreide documentatie en bibliotheek over vroegmoderne Vlaamse kunst ter wereld, kent een groeiende interesse bij onderzoekers en is zijn faciliteiten zichtbaar ontgroeid. De voltooiing van de restauratie van de portiek en het tuinpaviljoen in 2019 is een mijlpaal in de geschiedenis van het Rubenshuis gebleken.
Nu vraagt de rest van de site om eenzelfde aanpak: met respect voor het werk van Rubens en met evenveel vernieuwingszin als de vermaarde kunstenaar. De Stad Antwerpen en Robbrecht en Daem architecten (gedeeltelijk in samenwerking met Callebaut Architecten) voorzien in een nieuwe toekomstvisie, die de erfgoedwaarden versterkt, de druk op de site verlicht en de persoon van Peter Paul Rubens opnieuw centraal zet.
Onthaalgebouw
Het onthaalgebouw (Hopland 13) verrijst achter de huidige tuinmuur langs Hopland, tussen twee hogere gebouwen in.
Het is in open dialoog en binnen een totaalvisie op het beschermde erfgoed met het Agentschap Onroerend Erfgoed en de Stad Antwerpen geconcipieerd. Voor de nieuwe voorgevel van Hopland en de zijde Rubenstuin zoeken de partners naar de juiste verhouding die verwijst naar de rijke bouwtradities van de Italiaanse palazzo‘s.
De gevel wordt opgebouwd uit horizontale lijnen en verticale cilindrische elementen. Zo ontstaat een uniform geheel tussen de nieuwe gevels, die op hun beurt interfereren met de gevel van het Rubenshuis. Waar het stedelijke bouwblok zijn rug keert naar de tuin, wil Hopland 13 een voorgevel schenken als antwoord op de voorgevel die het Rubenshuis heeft op de tuin. Deze nieuwe voorgevel wordt abstract vormgegeven en doet zo volgens de Stad Antwerpen geen afbreuk aan het prestigieuze Rubenshuis. Het gebruik van ronde elementen zorgt voor een boeiende lichtwerking, zowel overdag als bij valavond en nacht.
Grote diagonalen
Het nieuwe gebouw wordt ingepland op de plek waar Rubens in 1639 zijn omvangrijke en toonaangevende bibliotheek onderbracht. De stapeling van kolommen refereert aan de ‘spiermassa’ of ‘corporale identiteit’ in het oeuvre van Rubens.
De voorkeur van de kunstenaar voor grote diagonalen vertaalt zich in de geometrie en het parcours van het gebouw. Dat is nooit loodrecht, maar van de ene naar de andere diagonaal, zoals in de opbouw van de wenteltrappen.
Het huiselijke aspect van Rubens’ woonplaats is vervat in twee reusachtige boekenkasten die zich over de volledige hoogte tegenover elkaar bevinden. Zowel in de publieke ontvangstzones als in de werk- en studieplekken van het gebouw creëren deze twee flanken een zekere geborgenheid.
Het zes verdiepingen hoge gebouw is ingebed tussen de bestaande stedelijke structuur van Hopland. Ondanks de omvang stelt het zich in een ingetogen relatie tot de rest van de site: het mijdt de belangrijke perspectivische assen en zoekt met een eerder zijdelingse positie de discretie op. Op die manier dient het nieuwe onthaalgebouw het universum van de meester.
Nieuwe routing
De nieuwbouw aan Hopland 13 biedt ademruimte aan de hele site en zorgt voor een nieuwe routing die het inzicht in Rubens’ werk en leven vergroot en verdiept. Het bezoek begint op de Wapper, die heraangelegd zal worden.
Daar verdwijnt het tijdelijke paviljoen en krijgt de bezoeker straks opnieuw onbelemmerd zicht op de voorgevel van het Rubenshuis. Dan gaat het richting nieuwbouw. Daar is tijd en ruimte om de 21e eeuw achter te laten en steeds dieper tot de werk- en leefwereld van Rubens door te dringen. In het belevingscentrum wordt de bezoeker ondergedompeld in het bruisende universum waarin Rubens leeft en werkt.
Daarna wordt Hopland 13 verlaten via de tuin om links de ateliervleugel binnen te gaan op zoek naar de kunstenaar – in de drukke bedrijvigheid van het groot atelier en het leerlingenatelier in de Italiaanse vleugel – en de privésfeer van Rubens in de Vlaamse vleugel. Nadien staat de bezoeker oog in oog met de adembenemende portiek en het tuinpaviljoen. Hierna gaat men via de tuin terug richting onthaal.
Museumtuin
Naast deze ingrepen van Robbrecht en Daem architecten wordt de museumtuin als centrale verbindende factor volledig heringericht, met respect voor het verleden én inspelend op de nieuwe noden.
Het ontwerp zorgt voor een eigenzinnige evocatie van de 17e eeuw, met tuinpaden en met loofgangen als begrenzing. In de plantenkeuze wordt teruggegrepen naar variëteiten die in de tijd van Rubens werden gebruikt. Het geheel moet straks een voorbeeld zijn van innovatie geworteld in traditie.
Kunstenaarswoning
Ook in de kunstenaarswoning zelf zijn onvermijdelijk ingrepen nodig om de druk tegen te gaan en het museum te bewaren voor toekomstige generaties.
Fundamentele wijzigingen zijn niet altijd mogelijk omwille van het historische karakter, maar slimme, chirurgisch-precieze ingrepen kunnen veel pijnpunten wegnemen. Het masterplan streeft naar maximale verbetering op het vlak van klimaatbeheersing, beleving en toegankelijkheid.
Het onderzoek naar de ingrepen in de kunstenaarswoning gebeurt door Maat_werk architecten BV in samenwerking met KIK/IRPA Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Physitec, RCR studiebureau, Stabitec, EVA-International. De restauratie van de daken van de kunstenaarswoning is in handen van Maat_werk architecten & Monument Vandekerckhove.
Inspirerende samenhang
De toekomstvisie is van toepassing op de volledige site van het Rubenshuis: de kunstenaarswoning, de tuin en het aanpalende Kolveniershof. Het verbetert volgens de stad Antwerpen de infrastructuur en geeft aan de site de levendige en inspirerende samenhang van de 17e eeuw terug.
Niet langer de gebouwen of de functies staan mettertijd centraal, maar Rubens zelf. Deze toekomstvisie verbindt ook het Rubenshuis en Rubenianum fysiek en inhoudelijk met elkaar; de instellingen worden één organisatie. Dankzij het samenspel tussen de nieuwbouw, de nieuwe routing, de nieuw aangelegde tuin en de aangepaste kunstenaarswoning moet het Rubenshuis in 2024 klaar zijn voor de toekomst.
Financiële steun
Een belangrijke hefboom voor de ontwikkeling van deze toekomstvisie is een subsidie van Toerisme Vlaanderen van net geen 3 miljoen euro. Dat geld is de inleg van een totaalvisie op de kunstenaarswoning en omgeving die in nauw overleg met het Agentschap Onroerend Erfgoed is opgemaakt. Stad Antwerpen zet haar schouders onder dit geïntegreerd plan met een genereuze investering. Zo vloeit er nog deze beleidsperiode 17 miljoen euro naar de uitvoering van de werken. Die beginnen dit najaar en verlopen gefaseerd.
Foto: Onthaalgebouw Rubens in Antwerpen (illustratie/ontwerp Robbrecht en Daem Architecten/beeld G2 architectural graphics).