Een plafondschildering van Gerard de Lairesse blijkt de directe neerslag van de dramatische gebeurtenissen uit het Rampjaar 1672, toen de Republiek door vier buitenlandse legers tegelijk werd aangevallen. Dat concludeert kunsthistorica Margriet van Eikema Hommes in haar boek De Hemel van Gerard de Lairesse.
De Lairesse maakte zijn monumentale driedelige schildering met zwevende figuren in een wolkenhemel voor de nieuwe woning aan de Herengracht (nr. 446) van een van de hoofdrolspelers in het Rampjaar: de machtige Amsterdamse oud-burgemeester Andries de Graeff. Als geestverwant van Johan de Witt kwam De Graeffs positie in 1672 steeds meer onder druk te staan en na de moord op de gebroeders De Witt werd hij door stadhouder Willem III ontslagen uit de vroedschap waarmee zijn politieke rol was uitgespeeld. De ontstaansgeschiedenis van De Lairesses plafondserie – sinds 1903 in het Vredespaleis te Den Haag – blijkt nauw verbonden met deze dramatische gebeurtenissen.
Onderzoek toont wijzigingen aan
Materiaaltechnisch onderzoek van de doeken toont aan dat De Lairesse zijn voorstelling ingrijpend heeft gewijzigd door betekenisvolle figuren en voorwerpen te veranderen, weg te schilderen of toe te voegen. Hij deed dit bovendien niet in één keer maar in liefst vier stadia.
Uit onderzoek naar de betekenis en politieke achtergrond van de schildering blijkt dat kunstenaar en opdrachtgever de betekenis van de voorstelling samen keer op keer aanpasten om deze in lijn te houden met actuele militaire en staatkundige ontwikkelingen. Zo hield de personificatie van Eendracht oorspronkelijk zeven pijlen vast als symbool voor de zeven gewesten van de Republiek. Maar nadat in juli 1672 drie gewesten door de vijandelijke legers onder de voet waren gelopen, dunde De Lairesse de bundel uit tot slechts vier pijlen. Dit is volgens Van Eikema Hommes maar een van tientallen betekenisvolle wijzigingen die zijn doorgevoerd. Daarmee vormt heit plafond een unieke getuigenis uit het Rampjaar.
Actualiseringsdrift
De opmerkelijke actualiseringsdrift van schilder en opdrachtgever werpt nieuw licht op functie en betekenis van interieurschilderingen in burgerwoningen. Tot nu toe werd gedacht dat deze overwegend algemene, abstracte concepten verbeeldden en in het sociale en politieke leven van de bewoners slechts als smaakvolle achtergrond dienden.
De Graeffs plafondschildering bewijst dat achter deze voorstellingen zeer specifieke en actuele betekenissen schuil kunnen gaan, die direct met de leefwereld van de opdrachtgever zijn verbonden. Dat deze schilderingen de visie van de bewoners concreet tot uitdrukking kunnen brengen, laat zien welke spil deze decoraties konden vormen in het politieke en maatschappelijke leven van die tijd.
Afstemming op de architectuur
Niet alleen de cultuurhistorische achtergronden worden in het rijk geïllustreerde boek van Van Eikema Hommes beschreven, ook De Lairesse’s schildertechniek en de nauwe relatie tussen zijn plafondschilderingen en de architectuur van het vertrek komen aan bod.
Aangetoond wordt hoe secuur de erudiete schilder compositie, lichtval, perspectief, kleurgebruik en penseelvoering in zijn voorstellingen afstemde op de beoogde architectonische ruimte. Dat is een belangrijk nieuw inzicht aangezien De Lairesses plafondstukken alle in de loop van de tijd uit hun oorspronkelijke locatie zijn verwijderd.
Vernieuwende interdisciplinaire benadering
Margriet van Eikema Hommes bundelde materiaaltechnisch en kunsthistorisch onderzoek met bouw- en kleurhistorisch onderzoek en een speurtocht naar de historische achtergrond van de schilderingen.
Dankzij deze vernieuwende interdisciplinaire benadering, waarbij zij samenwerkte met tal van specialisten, blijkt voor het eerst hoe direct de betekenis, stijl en schildertechniek van De Lairesses plafondstukken met elkaar en hun oorspronkelijke fysieke en historische context zijn verbonden. Behalve voor het oeuvre van De Lairesse is de nieuwe publicatie van groot belang voor andere interieurschilderingen. Zij biedt een leidraad voor toekomstig onderzoek en praktische handvatten om deze kunstwerken op een beter geïnformeerde wijze te presenteren.
Auteur
Auteur Margriet van Eikema Hommes is kunsthistoricus en gespecialiseerd in historische schildertechnieken en Nederlandse zeventiende- en achttiende-eeuwse schilderijensembles. Zij is senior onderzoeker bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Van Eikema Hommes verrichtte haar onderzoek mede als onderdeel van de Vernieuwingsimpuls (Vidi-subsidie) van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, NWO.
Het boek De hemel van Gerard de Lairesse. Een plafondschildering uit het Rampjaar 1672 verschijnt eind april 2024 bij Amsterdam University Press.
Foto: Gerard de Lairesse, driedelige plafondschildering met Eendracht, Handelsvrijheid en Bescherming tegen Gevaar, gesigneerd en 1672 gedateerd. Den Haag, Vredespaleis (foto Eric Smits).